Postulat zorganizowania we Wschowie Izby Pamiątek zgłosiło w 1964 r. Wschowskie Towarzystwo Kultury. Członkowie sekcji muzealnej WTK, m.in.: Onufry Kubicki, Wanda Drużbacka, Alojzy Gącarzewicz, Eugeniusz Szarzyński i Edward Osiewicz, a także Mieczysław Mierzejewski, Mieczysław Lesiński, Józef Stępczak, Romuald Bańkowski, Marian Lorenc i Marian Marciniak, przez kilka lat gromadzili eksponaty i pamiątki historyczne związane z przeszłością Wschowy i regionu. Dzięki przekazaniu przez Miejską Radę Narodową Sali Gotyckiej udało się – w oparciu o dary mieszkańców i zachowane zbiory dawnego Muzeum Regionalnego (Heimatmuseum) – przygotować w ratuszu pierwszą ekspozycję muzealną. Uroczyste otwarcie nowej placówki miało miejsce 22 lipca 1964 r.
W 1967 r., na zaproszenie wschowskich „muzealników” gościł we Wschowie prof. dr Stanisław Lorenc, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie. Powołana została także Rada Muzealna w składzie: Onufry Kubicki (przewodniczący), Jerzy Krzyżostaniak (z-ca przewodniczącego), Romuald Bańkowski (sekretarz), Marian Kubicki, Leon Szymański, Alojzy Gącarzewicz, Jan Łabędzki, Mieczysław Lesiński, Edward Osiewicz i Jan Radzikowski.
W 1968 r., po trwających kilka miesięcy rozmowach z władzami samorządowymi i partyjnymi, w których Towarzystwo reprezentowali Marian Kubicki (prezes), Onufry Kubicki i Eugeniusz Wachowiak, WTK przekazało Izbę Pamiątek Historycznych Wydziałowi Oświaty i Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Na siedzibę nowo powołanego muzeum przeznaczono jedną z zabytkowych kamieniczek przy ówczesnym placu Jedności Robotniczej (obecnie plac Zamkowy 2), o których renowację członkowie Towarzystwa zabiegali od początku swojej działalności. Kierownikiem nowej placówki został mgr Lucjan Fokszan, zastąpiony na początku 1969 r. przez mgr Halinę Marię Tomaszewską.
Pierwsza wystawa przygotowana przez MZW we wrześniu 1968 r. poświęcona została 50. rocznicy powstania wielkopolskiego. Kolejne, w 1969 r., prezentowały zbiory plakatu, związki Stanisława Helsztyńskiego ze Wschową (obie w Sali Gotyckiej) i dorobek wschowskich zakładów produkcyjnych (w hotelu „Bristol”).
Przedłużający się remont kamieniczek i sal ekspozycyjnych sprawił, że uroczyste otwarcie muzeum miało miejsce 22 lipca 1970 r. W udostępnionych zwiedzającym pomieszczeniach zaprezentowano przedmioty zgromadzone w czterech działach: rzemiosła artystycznego (rzemiosło cechowe, portret trumienny), artystyczno-historycznym (malarstwo, rzeźba), archeologicznym (znaleziska z okolic Wschowy) i archiwalnym (druki, rękopisy).
Dzięki bliskim kontaktom z pracownikami Muzeum Narodowego w Poznaniu, Halinie Marii Tomaszewskiej udało się w latach 1970-1972 sprowadzić do Wschowy wiele interesujących wystaw, prezentujących bogate zbiory malarstwa i sztuki. Przygotowano m.in. ekspozycje poświęcone twórczości Jacka Malczewskiego, Marcelego Baciarellego i Artura Grottgera, a także malarstwu holenderskiemu i włoskiemu doby baroku.
W listopadzie 1972 r. kierownictwo Muzeum Ziemi Wschowskiej objęła mgr Ewa Olejnik - historyk sztuki z Poznania, a w sierpniu 1974 r. mgr Irena Kubistal. W muzeum eksponowane były wystawy stałe z zakresu rzemiosła artystycznego. W holu i sali na parterze – kowalstwo artystyczne, wyroby i narzędzia rzemieślnicze oraz eksponaty związane z historią miasta. W holu na I piętrze – wystawa zegarów. W jednej z sal przygotowano salonik w typie rokokowym, drugą przeznaczono na wystawy czasowe. W 1975 r., dzięki adaptacji pomieszczeń po Powiatowym Inspektoracie Oświaty, udało się powiększyć bazę ekspozycyjną o kolejne sale w sąsiedniej kamienicy nr 3. Przeznaczono je na prezentację zbiorów archeologicznych i militariów oraz organizację wystaw czasowych.
Wśród największych sukcesów wystawienniczych muzeum w latach 70. XX w. należy wymienić wystawę „Kultura Afryki Zachodniej”, pochodzącą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie (1972). Kontynuowano również cykl wystaw poświęconych polskiej i europejskiej sztuce. Mieszkańcy Wschowy mieli okazję zapoznać się z malarstwem flamandzkim (1977) i rosyjskim (1978), z dorobkiem Wojciecha Kossaka (1978), twórczością polskich kolorystów (1979) i modernistów (1979), a także z polską i obcą rzeźbą XIX i XX w. (1975) oraz rzeźbą secesyjną (1976). W kolejnej dekadzie zaprezentowano m.in. sztukę starożytnego Egiptu (1981) i starożytnego Rzymu (1981), malarstwo holenderskie (1981), studia rysunkowe malarzy polskich XIX i XX w. (1982), ikony z XVII-XIX w. (1984), wielkopolską rzeźbę doby baroku (1985), malarstwo i rysunki Władysława Tetmajera i dawne instrumenty muzyczne (1987).
Wartościowy pod względem poznawczym i edukacyjnym był cykl wykładów i prelekcji poświęconych kulturze Bliskiego Wschodu, historii Wschowy i regionu, twórczości Pabla Picassa oraz współczesnemu teatrowi. A ponadto wieczory poezji, recitale i Rodzinne Wieczory Muzyczne, organizowane wspólnie z Powiatowym Domem Kultury we Wschowie i Lubuskim Towarzystwem Muzycznym w Zielonej Górze.
Na przełomie lat 70. i 80. XX w. Muzeum Ziemi Wschowskiej objęło opieką Staromiejski Cmentarz Ewangelicki, będący jedną z najstarszych w Polsce realizacji włoskiego wzoru campo santo (wł. ‘święte pole’). Z czasem nekropolę przekształcono w Lapidarium Rzeźby Nagrobnej, jedno z najcenniejszych i najatrakcyjniejszych pod względem poznawczym miejsc na mapie Wschowy i powiatu wschowskiego.
W 1990 r. na stanowisko dyrektora Muzeum Ziemi Wschowskiej powołano mgr. Władysława Czyżyka - archeologa, a w 2003 r. mgr. sztuki Leszka Marciniaka. W okresie ich działalności wschowskie muzeum przygotowało ponad 120 wystaw czasowych, wśród nich barwną i poruszającą prezentację „Ameryka indiańska – spotkanie dwóch światów” (1992), sztukę Chin - „Pięć barw smoka” (2001) i sztukę Czarnej Afryki (2001), kostiumy i militaria z filmów Jerzego Hofmanna „Ogniem i mieczem” (2005) i „Stara baśń” (2006), religijną i materialną spuściznę Tybetańczyków „Tybet – sztuka, rzemiosło, folklor na Dachu świata” (2006) oraz wystawy poświęcone twórczości prof. Eugeniusza Geta Stankiewicza (1994, 2009, 2012). Zorganizowano również obchody 400-lecia kościoła Żłóbka Chrystusa (2004), 300. rocznicy bitwy pod Wschową (2006), 150-lecia budowy linii kolejowej Leszno-Wschowa-Głogów (2007) i 400-lecia założenia Staromiejskiego Cmentarza Ewangelickiego we Wschowie (2009).
Przez ostatnie pięć lat Muzeum Ziemi Wschowskiej znacząco zwiększyło swoją ofertę wystawienniczą i edukacyjną. W 2014 r., w związku z oficjalnym otwarciem nowej siedziby MZW w budynku dawnej rezydencji jezuickiej przy pl. Farnym 3, przygotowano składającą się z pięciu powiązanych ze sobą ekspozycji stałą wystawę poświęconą dziejom miasta. W siedzibie muzeum przy pl. Zamkowym 2 rozbudowano wystawę poświęconą protestanckiej przeszłości Wschowy i ziemi wschowskiej. Dzięki środkom z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego zakupiono blisko 300 prac autorstwa prof. Eugeniusza Geta Stankiewicza oraz nowoczesne systemy zawieszeń, oświetlenie, nowe gabloty i kioski multimedialne. Pozyskano unikalny zbiór wschowskich monet pochodzący ze skarbu ze Święciechowy. Muzeum uczestniczy w wielu projektach i współpracuje z różnymi środowiskami. Przyznawane wyróżnienia i nagrody, m.in. Narodowego Instytutu Dziedzictwa i Narodowego Centrum Kultury (za projekt „Get i 3 Słonie”), świadczą o wyborze właściwej strategii dla MZW jako muzeum otwartego.
Od 2013 r. dyrektorem Muzeum Ziemi Wschowskiej jest mgr Marta Małkus - historyk sztuki.
Dariusz Czwojdrak